भाषाहरु

बान्तावा

बान्तवा भाषा (अन यङ, बान्ताबा, बान्तवा दम, बान्तवा योङ, बान्तवा युङ, बोन्तावा, किरावा युङ भनेर पनि चिनिन्छ), किराती बान्तवा जातीय समूहहरूले पूर्वी नेपालको पूर्वी हिमाली पहाडहरूमा बोलिने किराती भाषाहरू हुन्। तिनीहरूले किरात राई लिपि भनेर चिनिने सिलेबिक वर्णमाला प्रणाली प्रयोग गर्छन्। पूर्वी नेपालका खम्बु वा राईहरूमध्ये भारतको सिक्किम, दार्जिलिङ र कालिम्पोङ। बान्तवा सबैभन्दा ठूलो भाषा हो। २०५७ को राष्ट्रिय जनगणना अनुसार नेपालको कुल जनसंख्याको कम्तिमा १.६३% ले बान्तवा बोल्छन्। लगभग तीन लाख सत्तरी हजार ले बान्तवा भाषा बोल्छन् प्रायः नेपालको पूर्वी पहाडी क्षेत्रहरूमा।

धिमाल

धिमाल नेपालको एक चीन-तिब्बती भाषा हो जुन प्रदेश नम्बर १ को तराईमा करिब २०,००० मानिसहरूले बोल्छन्। त्यहाँ पूर्वी र पश्चिमी बोली छ, जसलाई कनकाई नदीले छुट्याएको छ। धिमाल पूर्वी नेपालको दक्षिणी तराईमा विशेष गरी मोरङ, झापा र सुनसरी जिल्लाहरूमा बोलिने गरिन्छ। यस क्षेत्रमा धिमाल जनसङ्ख्याको १% भन्दा अलि बढी छन्। झापा जिल्लाको कनकाई नदीले पूर्वी र पश्चिमी बोलीहरू छुट्याएको छ। पश्चिमी बोलीको एकाग्रताको मुख्य क्षेत्र बेलबारी र दमक सहरहरू बीचमा छ, जबकि पूर्वी बोली भारतको सिमानामा रहेको मेची नदीमा केन्द्रित छ।

कुलुङ

कुलुङ (स्वतनामस् कुलु) राई भाषाहरू मध्ये एक होस यो अनुमानित ३३,००० मानिसहरू द्वारा बोलिएको छ। नेपालको सगरमाथा अञ्चलको सोलुखुम्बु जिल्लामा रहेको हुङ्गा वा होङ्गु नदी (दुधकोसीको सहायक नदी) को माथिल्लो भागमा रहेको कुलुङ। मुख्य कुलुङ बोल्ने गाउँहरू छेम्सी र छेस्कम हुन्। यी दुई गाउँमा बोलिने भाषाको विशेष बोलीलाई कुलुङले आफ्नो भाषाको सबैभन्दा मौलिक रूप मान्छन्। हुङ्गा खोलाको दुबै छेउमा, अहिले लुच्छम, गुडेल, चोचोलुङ, नामलुङ, पिल्मो, बुङ, छेकमा र सातदी भनिने गाउँहरूमा कुलुङका कम प्रतिष्ठित भाषाहरू बोलिन्छन्।

लिम्बु

लिम्बू याकथुङ्ग (अन्तिम नाम) पूर्वी नेपाल, सिक्किम, र पश्चिमी भुटान को एक चीन-तिब्बती आदिवासी जनजाति (भोट-बर्मेली) हो।लिम्बुको मूल नाम याक्थुङᤕᤠᤰ वा याक्थुम हो। लिम्बू पुरुषहरूलाई याक्थुङ्वा वा याक्थुम्बा र लिम्बु महिलाहरूलाई "याक्थुम्मा" वा "याक्थुङ्मा" भनिन्छ। पुरातन ग्रन्थहरू बताउँछन् कि "यक्थुंग" या "यक्थुम" यक्षको व्युत्पन्न हो र केहीले यसको अर्थ "यक्ष विजेता" भनेर व्याख्या गर्छन्। लिम्बु भाषामा यसको अर्थ "पहाडका नायकहरू" याक पहाड, थुङ्ग वा थुम ( वीर वा शक्तिशाली योद्धाहरू) भन्ने हुन्छ, जुन प्राचीन किरातीहरूसँग सङ्केत हुन्छ। सुब्बा शाह राजाहरू द्वारा लिम्बू गाउँका प्रमुखहरूलाई मात्र दिइएको उपाधि हो।  सुब्बा स्वदेशी याक्थुङ शब्दावली थिएन, तर अहिले यी दुई शब्दहरू लगभग आदानप्रदानयोग्य छन्। लिम्बू जनजातिमा मानिसहरूले आफ्नो थरको रूपमा "सुब्बा" शब्दको प्रयोगको बारेमा अक्सर बहस गर्छन्। यो नोट गर्न महत्त्वपूर्ण छ कि गाउँका प्रमुखहरूलाई मात्र उनीहरूको नाममा सुब्बा शब्द प्रयोग गर्न अनुमति दिइएको थियो। यसरी लिम्बू जनजातिमा गाउँका प्रमुखहरू अन्य गाउँलेहरू भन्दा भिन्न थिए। 

नेपाली

नेपाली, दक्षिण एशियाको हिमालय क्षेत्रको मूल निवासी इन्डो(आर्यन भाषा हो। यो नेपालको आधिकारिक, र सबैभन्दा धेरै बोलिने भाषा हो । वर्तमान नेपालीको प्रारम्भिक रूपहरू १० औं १४ औं शताब्दीमा, खास राज्यको समयमा, वर्तमान पश्चिमी नेपालको मध्य इन्डो(आर्यन अपभ्रंश स्थानीय भाषाहरूबाट विकसित भएको थियो। खासा राज्यको पतनपछि कर्णाली(भेरी क्षेत्रमा बाइस्से राज्य र गण्डकी क्षेत्रमा चौबिसे राज्यमा विभाजन गरियो। नेपालीको हालको प्रचलित संस्करण करिब ५०० वर्षअघि कर्णाली–भेरी–सेतीबाट पूर्वतर्फका खस जातिको एउटा शाखा कर्णालीको तल्लो उपत्यका र गण्डकी बेसिनमा बसोबास गरेपछि उत्पत्ति भएको मानिन्छ ।

नेवारी

नेपालका आदिम जातिहरू मध्ये एक नेवार जाति पनि पर्दछ । जनसंख्याको हिसाबले एक सानो अल्पसंख्यक जाति भएता पनि नेपाल देशको नाम, इतिहास तथा संस्कृति यस जातिसंग गाँसिएकोछ । नेवार शब्दको शाब्दिक अर्थ नेपाल देशका बासिन्दा हो। यिनीहरूले बोल्ने भाषालाई नेवारी, नेवार भाषा आदि भन्ने गरिए पनि यस भाषाको औपचारिक नाम नेपाल भाषा हो । नेवार जातिको विकास काठमाडौं उपत्यका र आसपासका इलाका गरी जम्मा १२ जिल्ला ओगट्ने क्षेत्रमा भएको हो। यो इलाकालाई नेपालमण्डल भन्ने गरिन्छ । 

राजवंशी 

राजवंशी उपनाम प्रायः पासी जातिले प्रयोग गर्छन्। राजवंशीलाई राजपासी पनि भनिन्छ। पासी जातिमा उच्च वर्ग। राजवंशी, पनि राजबोङ्शी र कोच-राजबोङ्शी, तल्लो आसाम, उत्तर बंगाल, पूर्वी बिहार, पूर्वी नेपालको तराई क्षेत्र, उत्तरी बंगलादेश र भुटानको रंगपुर डिभिजनका मानिसहरू हुन्। राजवंशी शाब्दिक अर्थ शाही वंशको समुदायले १८१३ पछि जातीय पहिचानबाट आफूलाई टाढा राख्ने र क्षत्रिय हिन्दू वर्णको उच्च सामाजिक स्थिति प्राप्त गर्नको लागि आन्दोलन पछि यो नाम दिए। क्षत्रिय पहिचान कोच वंश संग समुदाय जोडेर स्थापित भएको थियो। सन् १९०१ को जनगणनासम्म राजवंशीहरूलाई आधिकारिक रूपमा कोचको रूपमा रेकर्ड गरिएको थियो।  राजवंशी नाम १९ औं शताब्दीको नवविज्ञान हो।

साम्पाङ

साम्पाङ भाषा केन्द्रीय किराँती भाषाहरूको उपसमूह हो। सम्पाङ राई भाषाहरु मध्ये एक हो। यो तिब्बती-बर्मन भाषा परिवारसँग सम्बन्धित छ। नेपालको जनगणना (२००१) अनुसार साम्पाङ बोल्नेहरुको संख्या १०,८१० छ। युनेस्कोको भाषा सर्वेक्षण प्रतिवेदन नेपाल (२००२) को आधारमा साम्पाङ राईको कुल जनसङ्ख्या करिब ५०,००० छ। यस समूहमा अधिकांश खोटाङ र भोजपुर जिल्लामा बसोबास गर्छन् । पछिल्लो समय केही धरान, इलाम, काठमाडौं र तराईमा सरेका छन् ।

शर्पा

शेर्पाहरू नेपालको सबैभन्दा पहाडी क्षेत्र, तिब्बत स्वायत्त क्षेत्रको टिंगरी काउन्टी र हिमालयमा बसोबास गर्ने तिब्बती जातीय समूहहरू मध्ये एक हो। शेर्पा वा शेरवा शब्द शेर्पा भाषाका शब्दहरू शे (पूर्वी) र र्पा (जनता) बाट आएको हो, जसले पूर्वी तिब्बतको भौगोलिक उत्पत्तिलाई जनाउँछ। तिब्बतदेखि सोलुखुम्बुसम्म विभिन्न समयमा, चार आधारभूत शेर्पा कुलहरूस् मिन्याग्पा, थिम्मी, सेर्तवा र चावाको जन्म भयो। यी चार समूहहरू बिस्तारै आज अवस्थित २० भन्दा बढी विभिन्न कुलहरूमा विभाजित हुन्छन्।

सुनुवार

सुनुवार वा कोइञ्च (नेपालीस् सुनुवाररकोइँचस सुनुवार जाति) नेपाल, भारतका केही भाग (पश्चिम बंगाल र सिक्किम) र दक्षिणी भुटानमा बसोबास गर्ने किराँती जनजाति हो। नेपालको २०५७ को जनगणना अनुसार, १७५ जनजातिले किराँत धर्म मान्छन् र मुन्धुम (किराँती) संस्कृति अपनाएका छन्। कोइञ्च शब्द पनि मातृभाषाको नाम हो। मुखिया वा मुखिया जस्ता अन्य शब्दहरू जनजातिको उपनाम हुन्। सुनुवारको आफ्नै भाषा, धर्म, संस्कृति र सामाजिक रीतिरिवाज छ।

पूर्वी तामाङ

तामाङ ( देवनागरी: तामाङ) नेपाल, दक्षिणी भुटान र उत्तर भारतको तिब्बती-बर्मी जातीय समूह हो। नेपालमा तामाङ/मुर्मी जनताले २०५७ मा तेह्र लाख भन्दा बढी नेपाली जनसंख्याको ५.६%ओगटेको छ, जुन २०६८ को जनगणना अनुसार बढेर पन्ध्र लाख उननचालीस हजार आठ सय तीस पुगेको छ। नेपालको मध्य पहाडी क्षेत्रमा तामाङ समुदायको बसोबास छ। तामाङ शब्द तामाङबाट आएको हुन सक्छ, जहाँ ताको अर्थ "घोडा" र तिब्बतीमा माकको अर्थ "योद्धा" हो। यद्यपि, घोडा सवारहरूको कुनै लिखित दस्तावेज छैन। केही वैज्ञानिक अनुसन्धानहरूले तामाङहरू प्रागैतिहासिक र आनुवंशिक जरा भएको दाबी गर्छन्।

थारु डंगौरा

थारु मानिसहरू दक्षिणी नेपाल र उत्तरी भारतको तराईमा बसोबास गर्ने आदिवासी जनजाति हुन्।[ उनीहरूलाई नेपाल सरकारले आधिकारिक राष्ट्रियताको रूपमा मान्यता दिएको छ। भारतीय तराईमा, तिनीहरू उत्तराखण्ड, उत्तर प्रदेश र बिहारमा बस्छन्। भारत सरकारले थारु जातिलाई अनुसूचित जनजातिको रुपमा मान्यता दिएको छ । थारू शब्द स्थवीरबाट आएको मानिन्छ जसको अर्थ थेरवाद बौद्ध धर्मको अनुयायी हो।

गुरुङ

गुरुङ वा तमु नेपालको गण्डकी प्रदेशका पहाड तथा हिमालहरूमा बसोबास गर्ने आदिवासी जनजाति हुन्। नेपालका मनाङ, मुस्ताङ, डोल्पो, कास्की, लमजुङ, गोरखा, पर्वत र स्याङ्जा जिल्ला र भारतका केही भागमा रहेको अन्नपूर्ण क्षेत्र वरपर गुरुङ जातिको बाहुल्यता रहेको छ । यिनीहरु प्रमुख गोर्खा जनजातिहरु मध्येका एक हुन् ।
तिनीहरू भारतभर सिक्किम, असम, दिल्ली, पश्चिम बंगाल (दार्जिलिङ क्षेत्र), र प्रमुख नेपाली डायस्पोरा जनसंख्या भएका अन्य क्षेत्रहरूमा छरिएका छन्। तिनीहरूले चीन-तिब्बती गुरुङ भाषा बोल्छन् र तिब्बती बौद्ध र हिन्दू धर्मसँगै बोन धर्मको अभ्यास गर्छन्।

डोटेली

(डोटेली) लगभग ८00,000 मानिसहरूले बोल्ने इन्डो-आर्यन भाषा हो, जसमध्ये अधिकांश नेपालमा बस्छन्। यो खसको बोली हो, जुन आधुनिक नेपाली भाषाको प्राचीन रूप हो, र देवनागरी लिपिमा लेखिएको छ। नेपालको संविधान २०७२ (२०१५) को भाग १, धारा ६ अनुसार नेपालमा यसको आधिकारिक हैसियत छ। बैतडेली, बझांगी नेपाली, दार्चुली र डोटेली गरी चार मुख्य बोली बोलिन्छन्। यी बोलीहरू बीच आपसी समझदारी उच्च छ र डोटेलीका सबै बोलीहरूले भाषा-आधारित सामग्री साझा गर्न सक्षम छन्।

ह्योल्मो

योल्मो (ह्योल्मो) वा हेलम्बु शेर्पा, नेपालको ह्योल्मो जनताको तिब्बती-बर्मन भाषा हो। योल्मो मुख्यतया उत्तरी नुवाकोट जिल्ला र उत्तरपश्चिम सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको हेलम्बु र मेलम्ची उपत्यकामा बोलिन्छ। लमजुङ जिल्ला र इलाम जिल्ला र रामेछाप जिल्ला (जहाँ यसलाई स्युबा भनेर चिनिन्छ) मा पनि साना जनसङ्ख्याले बोली बोल्छन्। यो केइरोङ तिब्बतीसँग धेरै मिल्दोजुल्दो छ र मानक तिब्बती र शेर्पासँग कम मिल्दोजुल्दो छ। त्यहाँ लगभग 10,000 योल्मो भाषा बोल्ने व्यक्त्तिहरु छन्।

लोहोरुङ्

लोहोरङलाई लोरुङ, लोहरुङ, वा लोहारुङपनि भनेर बुझ्ने गरिन्छ। लोहारुङ, पूर्वी नेपालको किराती भाषा हो। जर्ज भ्यान ड्रिमले यसको वर्णन गरेका छन्। दक्षिणी लोरुङलाई दक्षिणी याम्फु भाषा पनि मानिन्छ। यी प्रजातिहरू सबै नजिकबाट सम्बन्धित छन्। लोहोरुङ मध्य अरुण उपत्यका र मध्य संखुवासभा जिल्लाको सभाखोलाको बीचमा रहेको कोशी अञ्चलको पाङ्मा, अंगला, हिगुवा, खोरन्दे, बर्देउ, गैरैौला, माल्टा, सीतलपाटी र धुपु (एथनोलोग) गाउँहरूमा बोलिन्छ। दक्षिणी याम्फु (दक्षिणी लोहोरुङ) धनकुटा जिल्लाको बोधे, मौनाबुधुक, भेडेटार र राजरण गाउँमा बोलिन्छ, कोशी क्षेत्र (एथनोलोग)। यो तमोरखोलाको दक्षिण, जारुवाखोलाको पूर्व र रघुवाखोलाको पश्चिममा पर्ने उत्तरी संखुवासभा जिल्लाको देवीटार र मत्स्य पोखरी गाउँहरूमा पनि बोलिन्छ। बोलीहरू गेस्सा र याम्फे (नेवाहाङ याम्फे, याक्खाबा, याक्खाबा खाप, याम्फे खा भनेर पनि चिनिन्छ) हुन्।

केवट